|
eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar
BİRLEŞİK İSİMLER, BİRLEŞİK ADLAR, ÖZELLİKLERİ (YAPISINA GÖRE İSİMLER) (KELİME TÜRLERİ) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)
Birden çok sözcüğün birleşerek yeni bir biçim ve anlam kazanması yoluyla oluşan adlardır.
İki adın değişik yollarla birleşmesidir.
Birleşik ismi oluşturan kelimeler arasına herhangi bir ek veya kelime giremez; girerse bu kelime grubu birleşik isim olmaktan çıkar, belirtili isim tamlaması veya başka bir kelime grubu olur.
Bu isimler anlam bakımından tam bir kalıplaşmaya uğradıkları için tek bir kelime olarak kabul edilir ve bu şekilde kullanılırlar.
Türkçe'de üç yolla birleşik isim yapılır:
a. Anlam kayması yoluyla
Birincisi: Birleşik ismi oluşturan kelimelerin tamamı (genellikle iki kelimeden oluşurlar) anlam kaybına uğrar.
Hanımeli, aslanağzı, katırtırnağı, devetabanı, suçiçeği, demirbaş, denizaltı, kuşpalazı...
İkincisi: Kelimelerden sadece birincisi anlam kaybına uğrar:
Adamotu, yayınbalığı, incehastalık...
Akçaağaç, akçakavak, akciğer, karabiber, alageyik...
Başbakan, başyazar, başhekim... ?
Üçüncüsü: İkinci kelime anlamını kaybeder:
Karatavuk, yerelması, karafatma...
b. Ses kaynaşması yoluyla
cumartesi (cuma ertesi), pazartesi (pazar ertesi), kahvaltı (kahve altı), çörotu (çörek otu), peki (pek iyi)...
c. Kelime sınıfı kayması yoluyla
kaptıkaçtı, külbastı, mirasyedi, dedikodu, hünkârbeğendi, albastı, gecekondu...
örtbas, sıkboğaz, alaşağı, ateşkes, kapkaççı...
giderayak, bilirkişi, vatansever, hacıyatmaz, cankurtaran...
elverişli, rasgele, albeni, çalçene...
Birleşik isimlerin bir kısmı ayrı, bir kısmı da bitişik yazılır. Bu sebeple birleşik isimler ayrı yazılanlar ve bitişik yazılanlar (bilgi yelpazesi.net) olmak üzere ikiye ayrılır.
Birleşik kelimelerin ayrı veya bitişik yazılmalarında birleşik kelimeyi oluşturan kelimelerin uğradıkları anlam kaybı ve ses olayları göz önünde tutulur.
YAPI BAKIMINDAN KELİMELER ÖZET
YAPI BAKIMINDAN İSİMLER
1) Basit İsimler: Hiçbir yapım eki almamış isimlerdir.
*Araba, insanlar, evimiz, yoldan, tahtayı, çanta, kuşlarım,…
2) Türemiş İsimler: İsim ya da fiil kök ve gövdelerinden yapım ekiyle türeyen isimlerdir.
*Yol-cu, meslektaş, silgi, ölüm,…
3) Birleşik İsimler: İki ismin aralarına başka bir kelime girmeyecek şekilde birleşip kalıplaşmasıyla oluşan isimlerdir.
*Anayurt, Çanakkale, açıkgöz, boşboğaz, aslanağzı, gecekondu, ateşkes, biçerdöver, bakarkör, giderayak,…
YAPI BAKIMINDAN FİİLLER
Fiiller yapı bakımından üç grupta incelenir.
Basit (yalın), Türemiş fiiller, Birleşik Fiiller
A)BASİT (YALIN) FİİLLER: Yapım eki almamış olan fiillerdir.
Koy -(mak) Bak -(mak), Gör -(mek) Çöz -(mek), Gez -(mek), At -(mak)
B) TÜREMİŞ FİİLLER: Basit sözcüklere yapım eki getirilerek oluşturulan fiillerdir. Türemiş fiiller ya isim soylu ya da fil soylu kök sözcüklerden türetilirler
Çiçek-ten-, it-il-, çocuk-laş-, boğ-uş-, hasta-lan-, kaç-ır-
C) BİLEŞİK FİİLLER: Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillerdir.
oturuver-(mek), farkında ol-(mak),affet-(mek), kabul et-(mek), kulak as-(mak)
Bileşik fiiller oluşumları bakımından üç grupta incelenir:
1-Yardımcı fiillerle oluşturulan bileşik filler:
(İsim soylu kelime) + (Yardımcı fiil)
Türkçe'de yardımcı fiiller olarak çoğunlukla "etmek. eylemek, kılmak, olmak" fiilleri kullanılır. sabır + et(mek), hasta + ol(mak)
nazar + et(mek), rica + et(mek), red + et(mek) (reddetmek), namaz + kıl(mak)
Uyarı: Yardımcı Fiil olarak kullanılan "et-, eyle-, ol-, kıl-"filleri asıl fiil olarak da kullanılabilir. Bunları ayırt (bilgi yelpazesi.net) edebilmek için anlamca kalıplaşmış, kaynaşmış olup olmadıklarına bakılır.
|
2- Kurallı (Özel) Bileşik Fiiller:
Herhangi bir fiille "a, e, ı, u, a" seslerinden biriyle birlikte "bilmek, durmak; kalmak, gelmek, yazmak, vermek" fiillerinden birinin kalıplaşmasıyla oluşurlar.
Yazıver-, bakakal-, okuyabil-, anlatıver-, gidebil-, uyuyakal-
Bu fiiller, anlam özelliklerine göre beş grupta incelenirler:
a)Yeterlik Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-e) + (bilmek), yazabil(mek), koşabil(mek), görebil(mek),...
İkinci fiil "-(e) bilmek" birinci fiile "gücü yetme, izin verme, olasılık" anlamlarından birini kazandırır.
Bu yükü taşıyabilirim > gücü yetme,
dışarı çıkabilirsin > izin verme,
iki güne kadar gelebilirim > olasılık
Yeterlik fiilinin olumsuzu yapılırken, genellikle ikinci fiil (bilmek) kullanılmaz.
Okuyabilmek - okuyamamak, yürüyebilmek -yürüyememek, çalışabilmek - çalışamamak
b)Tezlik Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-i) + vermek
İkinci fiil birinciye "çabukluk, acelecilik" anlamı kazandırır.
Çözüver(mek), koşuver(mek), atlayıver(mek).
c)Sürerlik Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-e) + (gelmek, durmak, kalmak)
İkinci fiil, birinci fiile devamlılık anlamı kazandırır; fiilin belli bir süre devam ettiğini bildirir.
d) Yaklaşma Fiili: (Herhangi bir fili) + (-e) + <yazmak)
İkinci fiil birinci fiile "az kalmışlık" anlamı kazandı,
Düşeyaz- (az daha düşecekti. Bayılayaz- (az daha bayılacaktı).Yurdumuz elimizden gideyazdı.(Az daha gidecekti)
e)Isteklenme Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-esi / -eceği) (tutmak /gelmek)
Göresi gel(mek),a ğlayacağı tut (mak)
İkinci fiil, birinci fiile "istek duyma" anlamı kazandırır.
Bunlardan başka "beklenmezlik, yapmacık" bildi bileşik fiiller de vardır.
duymazlıktan gel(mek), çıkagel- (beklenmezlik)
3- Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:
İsim soylu bir kelime ile bir fiilin, anlamlarını düşündürmeyecek biçimde kaynaşıp kalıplaşmalarıyla oluşan bileşik fiillerdir.
Bu işin böyle olacağını öngörmüştü.
4- Deyim Halindeki Birleşik Fiiller:
Deyimlerin cümle içinde çekimlenip yüklem görevinde kullanılmasıyla oluşurlar.
Deyim halindeki bileşik fiiller, cümlenin öğeleri incelenirken bir bütün olarak alınır
Çocuk o gün ağzını açmadı.
Onu görünce dili tutuldu
|
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ
>>>TIKLAYIN<<<
|