eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > kelime türleri, sözcük türleri ile ilgili konu anlatımlar

BİLEŞİK FİİLLER, BİRLEŞİK EYLEMLER İLE İLGİLİ GENEL BİLGİ (YAPI BİLGİSİ, KELİME TÜRLERİ) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

 

İki ya da daha çok sözcüğün biçimce veya anlamca kaynaşarak tek bir yargıyı anlatacak hale gelmesiyle oluşan eylemler, yapıları yönünden bileşik eylem adını alır.

 

Hem anlam hem de biçim yönünden kalıplaşarak oluşurlar.

 

Birleşik eylemler farklı yöntemlerle oluşturulabilir:

 

A. Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller, Bir Fiil ve Bir Yardımcı Fiilin Birleşmesiyle Oluşan Yardımcı Fiiller

 

"Etmek, eylemek, olmak ve kılmak" yardımcı fiilleri ad soylu bir sözcükle bir eylemi birlikte ifade edecek şekilde öbekleşir, birleşik fiil oluşturur.

 

* Sizin görüşlerinizi kabul etmiyorlar.

 

* Teşekkür ederim, diyerek yanımızdan ayrıldı.

 

* Tanıştığımıza memnun oldum, yine görüşelim.

 

* Bizleri mutlu kıldınız.

 

Not: Yardımcı eylemlerin kendilerinden önceki adlarla yazılmaları için ad soylu sözcükte ya ses düşmesi ya da ses türemesi olmalıdır:

 

* Çıktım, seyreyledim Frengistan'ı illeri var bizim ile benzemez. (seyir eyledim)

 

* Zannedersem, geçen yıl fark etmiştim yalnız kaldığımı. (zan edersem)

 

* Kadıncağızın hayatı zehrolmuştu oğlunun yüzünden. (zehir olmuştu)

 

Not: "etmek" ve "olmak" sözcükleri tek başlarına bir anlam kazanmışlarsa yardımcı eylem değil eylemdir; bunlardan önceki sözcük farklı bir öğedir veya bir öğenin parçasıdır.

 

* Bu yıl meyveler erken oldu. ("oldu", tek basma eylemdir; "olgunlaşmak" an­lamındadır.)

 

* Sizce bizim bu ev kaç para eder? ("eder"; "tutar", "satılır" gibi anlamlar taşı­maktadır.)

 

* Birkaç dakika sonra orada olurum, ("olurum"; "bulunurum", "ulaşabilirim" gibi anlamlar taşımaktadır.)

 

* Evlendikten yedi yıl sonra çocukları oldu. ("oldu"; "dünyaya gelmek", "doğ­mak" gibi anlamlar taşımaktadır.)

 

 

B. Kurallı Birleşik Fiiller

 

Belli bazı fiillerin başka fiillerle, bir ara yardımcı ünlünün de yardımıyla birleşmesi yoluyla oluşurlar, (fiil + ara ses + fiil) En önemli özellikleri bitişik yazılmalarıdır. Belli bazı anlamları ifade ederler.

 

1.  Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiilleri: "-edurmak, -ekalmak, -egelmek" eylem­leri getirilerek yapılır. Eylemin gerçekleşmesindeki sürekliliği ifade ederler.

 

* Siz şu yazıyı iceleyedurun biraz sonra ben de size katılırım.

 

* O giderken arabanın ardından bakakaldık. (Olumsuz kullanımları yoktur.) Bakakaldık.

 

 

2.  Tezlik Fiili: "-ivermek" fiiliyle yapılır. Eylemin çabucak, kısa zamanda; bazen de umulmadık zamanda aniden gerçekleşiverdiğini ifade eder.

 

* Bardak elimden düşüverdi.

 

* Adamcağız bayılıvermesin mi?

 

Not: Olumsuz kullanımlarında önem vermeme, oralı olmama gibi anlamlar ortaya çıkar:

 

* Bugün de dışarıya çıkmayayıver.

 

* Onlar sizden hoşlanmıyorsa, siz de onlara gitmeyiverin canım!

 

 

3.  Yeterlik (Yeterlilik) Fiili: "-ebilmek" fiiliyle yapılır. Fiile "gücü yetme, başarma" anlamı katar. İzin isteme, izin verme, olasılık gibi anlamlar da katabilir.

 

* Arabayı tek başıma itebilirim. (Gücü yetme)

 

* Gidebilir miyiz? (İzin isteme) Gidebilirsiniz. (izin verme)

 

* Bugün yağmur yağabilir. (Olasılık)

 

 

Bu birleşik eylemin olumsuzluğu değişik biçimlerde yapılabilir:

 

gelebilirim: gelemem, gelmeyebilirim, gelemeyebilirim.

 

görebilirsin: göremezsin, görmeyebilirsin, göremeyebilirsin.

 

 

Bu kullanımlarda (bilgi yelpazesi.net) bazen isteğe bağlı, bazen istek dışı olasılık anlamı görülebilir:

 

* Yarın, bir işim çıkarsa gelemeyebilirim. (İstek dışı olasılık)

 

* Bu konuya değinmeyebilirim. (İsteğe bağlı olasılık)

 

 

4.  Yaklaşma Fiili: "-eyazmak" fiiliyle yapılır. Eylemin gerçekleşmediğini; ancak gerçekleşmeye yaklaştığını ifade eder:

 

* Adam korkudan bayılayazdı.

 

* Bardağı düşüreyazdım.

 

Not: "-esi", "-eceği", "-miş", "-r, -mez" eklerini alan eylemlerle "gel-mek", "ol-mak", "bulun-mak", "tut-mak" eylemleri öbekleşerek (Bunlar ayrı yazılan birleşik eylemlerdir.) "başlama", "bitirme", "isleklenme". "beklenmezlik" anlamı kazandı­rabilir:

 

* Oy, göresim geldi sevdiğim seni. (isteklenme)

 

* Hayret, çocuğun ders çalışacağı tuttu. (beklenmezlik)

 

* Buraya kadar gelmiş bulunduk, içeriye girelim bari. (bitirme)

 

* Gider olduk bu yerlerden, kalanlara selam olsun. (başlama)

 

* Dizlerim tutmaz oldu, biraz dinlenelim. (başlama)

 

 

C. Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller

 

Genellikle ad soylu bir sözcükle bir fiilin kalıplaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşur. Çoğu mecazlıdır. Bu özellikleriyle deyim sayılırlar:

 

* hasta düşmek, yorgun düşmek, çaptan düşmek, gözden düşmek...

 

* hakkından gelmek, göz boyamak, yola gelmek... Bazı durumlarda ikiden fazla sözcüğün öbekleşmesi de görülür:

 

* süt dökmüş kediye dönmek

 

* etekleri zil çalmak Bunlar, genellikle anlamla ilgili sorularda karşımıza çıkmaktadır.

 

 

YAPI BAKIMINDAN KELİMELER ÖZET

 

YAPI BAKIMINDAN İSİMLER

 

1) Basit İsimler: Hiçbir yapım eki almamış isimlerdir.

 

*Araba, insanlar, evimiz, yoldan, tahtayı, çanta, kuşlarım,…

 

2) Türemiş  İsimler: İsim ya da fiil kök ve gövdelerinden yapım ekiyle türeyen isimlerdir.

 

*Yol-cu, meslektaş, silgi, ölüm,…

 

3) Birleşik  İsimler: İki ismin aralarına başka bir kelime girmeyecek şekilde birleşip kalıplaşmasıyla oluşan isimlerdir.

 

*Anayurt, Çanakkale, açıkgöz, boşboğaz, aslanağzı, gecekondu, ateşkes, biçerdöver, bakarkör, giderayak,…

 

 

 

YAPI BAKIMINDAN FİİLLER

 

Fiiller yapı bakımından üç grupta incelenir.

Basit (yalın), Türemiş fiiller, Birleşik Fiiller

 

A)BASİT (YALIN) FİİLLER: Yapım eki almamış olan fiillerdir.

 

Koy -(mak) Bak -(mak), Gör -(mek) Çöz -(mek), Gez -(mek), At -(mak)

 

B) TÜREMİŞ FİİLLER: Basit sözcüklere yapım eki getirilerek oluşturulan fiillerdir. Türemiş fiiller ya isim soylu ya da fil soylu kök sözcüklerden türetilirler

 

Çiçek-ten-, it-il-,  çocuk-laş-, boğ-uş-, hasta-lan-, kaç-ır-

 

C) BİLEŞİK FİİLLER: Birden çok sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillerdir.

 

oturuver-(mek), farkında ol-(mak),affet-(mek), kabul et-(mek), kulak as-(mak)

 

Bileşik fiiller oluşumları bakımından üç grupta incelenir:

 

1-Yardımcı fiillerle oluşturulan bileşik filler:

 

(İsim  soylu kelime) + (Yardımcı fiil)

 

Türkçe'de yardımcı fiiller olarak çoğunlukla "etmek. eylemek, kılmak, olmak" fiilleri kullanılır. sabır + et(mek), hasta + ol(mak)

 

nazar + et(mek), rica + et(mek), red + et(mek) (reddetmek), namaz + kıl(mak)

 

Uyarı: Yardımcı Fiil olarak kullanılan "et-, eyle-, ol-, kıl-"filleri asıl fiil olarak da kullanılabilir. Bunları ayırt (bilgi yelpazesi.net) edebilmek için anlamca kalıplaşmış, kaynaşmış olup olmadıklarına bakılır.

 

2- Kurallı (Özel) Bileşik Fiiller:

 

Herhangi bir fiille "a, e, ı, u, a" seslerinden biriyle birlikte "bilmek, durmak; kalmak, gelmek, yazmak, vermek" fiillerinden birinin kalıplaşmasıyla oluşurlar.

 

Yazıver-, bakakal-, okuyabil-, anlatıver-, gidebil-, uyuyakal-

 

Bu fiiller, anlam özelliklerine göre beş grupta incelenirler:

 

a)Yeterlik Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-e) + (bilmek), yazabil(mek), koşabil(mek), görebil(mek),...

 

İkinci fiil "-(e) bilmek"  birinci fiile "gücü yetme, izin verme, olasılık" anlamlarından birini kazandırır.

 

Bu yükü taşıyabilirim > gücü yetme,

dışarı çıkabilirsin > izin verme,

iki güne kadar gelebilirim > olasılık

 

Yeterlik fiilinin olumsuzu yapılırken, genellikle ikinci fiil (bilmek) kullanılmaz.

 

Okuyabilmek - okuyamamak, yürüyebilmek -yürüyememek, çalışabilmek - çalışamamak

 

b)Tezlik Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-i) + vermek

 

İkinci fiil birinciye "çabukluk, acelecilik" anlamı kazandırır.

 

Çözüver(mek), koşuver(mek), atlayıver(mek).

 

c)Sürerlik Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-e) + (gelmek, durmak, kalmak)

 

İkinci fiil, birinci fiile devamlılık anlamı kazandırır; fiilin belli bir süre devam ettiğini bildirir.

 

d) Yaklaşma Fiili: (Herhangi bir fili) + (-e) + <yazmak)

 

İkinci fiil birinci fiile "az kalmışlık" anlamı kazandı,

 

Düşeyaz- (az daha düşecekti. Bayılayaz- (az daha bayılacaktı).Yurdumuz elimizden gideyazdı.(Az daha gidecekti)

 

e)Isteklenme Fiili: (Herhangi bir fiil) + (-esi / -eceği) (tutmak /gelmek)

 

Göresi gel(mek),a ğlayacağı tut (mak)       

 

İkinci fiil, birinci fiile "istek duyma" anlamı kazandırır.

 

Bunlardan başka "beklenmezlik, yapmacık" bildi bileşik fiiller de vardır.

 

duymazlıktan gel(mek), çıkagel- (beklenmezlik)

      

3- Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller:

 

İsim  soylu bir kelime ile bir fiilin, anlamlarını düşündürmeyecek biçimde kaynaşıp kalıplaşmalarıyla oluşan  bileşik fiillerdir.

 

Bu işin böyle olacağını öngörmüştü.

 

4- Deyim Halindeki Birleşik Fiiller:

 

Deyimlerin cümle içinde çekimlenip yüklem görevinde kullanılmasıyla oluşurlar.

 

Deyim halindeki bileşik fiiller, cümlenin öğeleri incelenirken bir bütün olarak alınır

 

Çocuk o gün ağzını açmadı.

 

Onu görünce dili tutuldu.

 

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMLAR”
SAYFASINA GERİ DÖNMEK İÇİN

>>>TIKLAYIN<<<

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<

“TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI”
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<