eğitim öğretim ile ilgili belgeler > konu anlatımlı dersler > Türkçe dersi ile ilgili konu anlatımlar > yapı bilgisi, kelimenin yapısı ile ilgili konu anlatımlar

AD ÇEKİM EKLERİ, ÖZELLİKLERİ, İSİM ÇEKİM EKLERİ, ÖZELLİKLERİ (2) (YAPI BİLGİSİ, BİÇİM BİLGİSİ) (TÜRKÇE DERSİ KONU ANLATIM)

 

-Adların sonlarına gelerek diğer sözcüklere bağlarlar.

 

-Cümle içindeki durumlarını belirten

 

-Adlara cümlede görev veren veya anlamını türlü yönlerden belirginleştiren

 

-Yeni adlar türetmeyen eklerdir.

 

İsim soylu sözcüklere gelerek onlara cümlede görev ve anlam kazandıran eklerdir. Sadece isimlerle ilgili olmayıp zamir, sıfat ve zarflarla da ilgili olduğundan isim soylu sözcüklerin sonunda işledik. Bu ekleri şöyle gösterebiliriz.

 

1. Çokluk eki

 

2. Hal ekleri

 

3. İyelik eki

 

4. İlgi eki

 

 

1) Çokluk Ekleri (Çoğul Ekleri)

 

Asıl işlevi isimlerin sayı bakımından çokluğunu bildirmektir.

 

Kalemler , çantalar , defterler alındı.

 

 

2) Hal Ekleri

 

 

İsim soylu sözcüklere gelerek onların yüklemle ya da diğer sözcüklerle ilgilerini sağlayan eklerdir. Bunları şu şekilde inceleyebiliriz.

 

 

1. – i hal eki (yükleme hali)

 

“Ev – i gördüm.”

 

“Odun – u yardım.” cümlelerinde kullanılan eklerdir. Fiilin neyi etkilediğini gösterir. Fiile sorulan “kimi, neyi” sorularına cevap verir.

 

 

2. – e hal eki (yönelme hali)

 

“Eve gitti.” cümlesinde yer bildirir.

 

“Yaza gelecekler.” cümlesinde zaman bildirir; zarf yapar.

 

“Beş bin liraya aldım.” cümlesinde miktar bildirerek zarf yapar.

 

“Başbaşa resim çektirmişler.” cümlesinde durum bildirerek zarf yapmış.

 

Bu ek “ben” ve “sen” şahıs zamirlerine geldiğinde, zamirlerin yapısını değiştirir ve onları “bana”, “sana” şekline çevirir.

 

Bu eki,

 

“Haberi duyunca koşa koşa olay yerine geldi.”

 

“Elindeki taşları oraya buraya rastgele atıyordu.”

 

“Saat üçü beş geçe istasyonda buluşacağız.” cümlelerinde altı çizili eklerle karıştırmayalım. “-e” hal eki fiillerin kök ya da gövdelerine eklenmez.

 

 

3. – de hal eki (bulunma hali)

 

 

“Evde bekliyor.” cümlesinde yer bildirir.

 

“Ayakta bekliyor.” cümlesinde durum bildirerek zarf yapmış.

 

“3′te gelecek.” cümlesinde zaman bildirerek zarf yapmış.

 

“Onlar gözde insanlar.” cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirmiş ve sıfat yapmış. Elbette bu durumda yapım eki olmuş.

 

“Buralarda saz boyunda otlar biter.” cümlesinde sıfat yapmış ancak yapım eki olmamış.

 

 

4. – den hali (çıkma durumu)

 

 

“Evden çıktı.” cümlesinde yer bildirmiş.

 

“Akşamdan gidelim.” cümlesinde zaman bildirmiş.

 

“Sıradan insanlardı onlar.” cümlesinde eklendiği sözcüğün anlamını değiştirerek sıfat yapmış ve yapım eki olmuş.

 

“Senden iyi arkadaş bulamam.” cümlesinde karşılaştırma bildirmiş.

 

“Sıkıntıdan tırnaklarını yerdi.” cümlesinde neden bildirmiş.

 

“Her taraf kağıttan uçaklarla doluydu.” cümlesinde bir şeyin neyden yapıldığını göstermiş.

 

“Birden ayağa fırladı.” cümlesinde durum bildirmiş. Bu tür örnekler çoğaltılabilir. Önemli olan, eklerin cümle içindeki anlamını kavramaktır.

 

 

5. Yalın hâli: Bu hâl eksizdir.

 

ÖRN: Ahmet, ev…

 

3) İyelik ekleri:

 

Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu ifade eder.

 

Örnek: Kitabım, kitabın, kitabı, kitabımız, kitabınız, kitapları

 

Püf Noktası: İyelik eklerini, ismin başına benim, onun, bizim, sizin, onların” zamirlerini getirerek bulabiliriz.

 

Örnek:

 

(Senin) kitabın

 

(Onun) kitabı

 

Kitabı eskimiş. (Onun) Kitabı eskimiş. (oldu öyleyse buradaki “-ı” eki iyelik ekidir.)

 

Kitabı düşürmüş. (Onun) Kitabı düşürmüş. [olmadı öyleyse buradaki “-ı” eki hal ekidir (Belirtme Durumu Eki).]

 

 

4) İlgi ekleri (Tamlama Ekleri):

 

ın, in, un, ün” biçimindedir. Belirtili isim tamlaması kurar.

 

Örnek: kapı-n-ın kol-u , müdür-ün oda-sı 

 

                        Fiil Çekim Ekleri (Eylem Çekim Ekleri)

  Çekim eklerinin isme ne şekilde geldiğini, hangi özellikler kattığını bir önceki konuda detaylıca anlaşmıştık. Dileyenler o kısmı inceleyip detaylı bilgiye ulaşabilir. Şimdi gelelim fiil çekim eklerine. Bu konuyu detaylandırmadan önce fiilin yani eylemin ne demek olduğu konusuna değinelim. Fiil; iş, oluş, hareket bildiren sözcüklere denir. Bir kelimenin fiil olup olmadığını kısaca, kelimeye –mek, -mak eki getirerek tespit edebiliriz. Bu ekleri alıyorsa fiildir almıyorsa fiil değildir. Örneğin; gez-mek, koş-mak, git-mek, düşün-mek, tartış-mak... Kullandığımız bu fiilleri elbette her zaman tek başına kullanmıyoruz. Çekim ekleri ve yapım eklerini fiile konumlandırıyoruz ki bazen yeni bir kelime türetebilelim bazen de kelimeye yeni bir görev kazandırabilelim. Şimdi fiil çekim eklerini şöyle sıralayalım:

·         Zaman ve Şekil Ekleri

            A) Haber Kipleri

            B) Dilek Kipleri

·         Şahıs (Kişi) Ekleri

·         Olumsuzluk Ekleri (-me, -ma, -mez, -maz)

·         Soru Eki “mi”

·         Fiile Gelen Ek-Fiil Ekleri

Haber Kipleri:

Aslında zaman kipi de denilmektedir. Fiillere zaman anlamı katmak amacıyla kullanılmaktadır. Geldiği fiilin anlamını değiştirmez, yeni bir kelime türetmez sadece eylemin hangi zamanda yapıldığını gösterir. Şu şekilde karşımıza çıkmaktadır:

1.    Görülen Geçmiş Zaman (Bilinen ya da Di-li Geçmiş Zaman Olarak da İsimlendirilir.): -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü eklerini alarak eylemin geçmiş bir zaman diliminde yapıldığını bizlere anlatır. Bu, geçmişte olan olaya biz de şâhit olmuşuz anlamına gelir.

Örnek: İki yıl önce buluş-tu-k. (Olay 2 yıl önce oldu ve biz de olayın içindeydik, şâhit olduk.)

      2.   Duyulan Geçmiş Zaman ( Miş-li Geçmiş Zaman ya da Öğrenilen Geçmiş Zaman Olarak da İsimlendirilir.): -mış, -miş, -muş, -müş eklerini alarak fiile geçmiş anlamı katar ve geçmişte olan bu olaya bizler şâhit olmamışızdır, birinden duyup söylemişizdir anlamı katmaktadır.

Örnek: Ercan’ın oğlu 3 yalında ol-muş. (Bu eki kullanmışsak Ercan’ın oğlunun yaşını birinden duymuşuz anlamı katmaktadır.)

    3. Şimdiki Zaman (-yor): Eylemlerin şu anda, şimdi yapıldığını bildirir. -yor eki kullanarak bu görevini tamamlar.

Örnek: Şimdi ders çalışı-yor-um.

    4. Gelecek Zaman (-ecek, -acak): Fiil kök veya gövdesine gelerek bir işin daha sonra yapılacağını anlatır.

Örnek: Yarın oraya gid-eceğ-im. (gidecek kelimesindeki –k sesi yumuşamış, ğ’ye dönüşmüş. Buna da dikkat edelim.)

    5. Geniş Zaman: -r, ar, -er, -ır, -ir, -ur, -ür eklerini fiil kök ya da gövdesine getirerek kullanılır. Düzenli (rutin) yapılan işler ya da eylemler için kullanılır. Bu, her gün yapılan bir iş de olabilir, her ay, her yıl, iki yılda bir, üç günde bir de yapılan işler için olabilir. Önemli olan düzenli yapılıyor olmasıdır.

Örnek: Her yıl mutlaka tatile gid-er-im.

Dilek Kipleri: Dilek kiplerinde zamanın bir önemi yoktur. Bu kipleri istek, emir, öneri, tasarı ve dileklerimizi anlatmak istediğimizde kullanırız.

1.    Dilek-Şart Kipi (-se, -sa): Derslerine çalışır-sa-n sinemaya gideriz. (Dilek kipi, dilek ve koşul anlamı katar.)

2.    İstek Kipi (-e, -a): Bunu böyle bil-e-siniz. (Cümleye istek anlamı katar.)

3.    Gereklilik Kipi (-meli, -malı): Hastasın o hâlde doktora git-meli-sin. ( Bir işin yapılması gerektiğini anlatır.)

4.    Emir Kipi: 3.tekil kişi haricinde eki yoktur. 2. çoğul ve 3. çoğul kişilerde -siniz ya da –sinler şeklinde ekleri kullanır. 

Örnek: Alın, bunları da okuyun!

             Bu işi hemen yapsınlar!

             Buraya gel!

Şahıs Ekleri:

Eylemi yapanın kim olduğunu bilmek istiyorsak şahıs eklerinden yardım almak durumundayız.

·         1.Tekil Kişi: Koştu-m (Ben)

·         2.Tekil Kişi: Koştu-n (Sen)

·         3.Tekil Kişi: Koştu (O)

·         1.Çoğul Kişi: Koştu-k (Biz)

·         2.Çoğul Kişi: Koştu-nuz (Siz)

·         3.Çoğul Kişi: Koştu-lar (Onlar)

Olumsuzluk Eki (-me, -ma, -mez, -maz):

·         Bugün okula gel-me-di.

·         İşlerini asla zamanında yap-maz.

·         İşler yolunda git-mi-yor.

·         Bu konuyu bil-me-meli.

Soru Eki (-mı, -mi, -mu, -mü): İsimlerden sonra kullanıldığı gibi fiillerden sonra da kullanılmaktadır. Bulunduğu cümlede ayrı yazılır.

·         Geldi mi?

·         Okudun mu?

·         Gittiniz mi?

·         Yapar mısınız?

·         Bunları duydu mu tepesi atıyor. (Burada soru anlamı katmamıştır. -dığı zaman anlamı katmıştır.)

·         Yapar yapmaz bilemem. (Seçenek sunmak için kullanılır.)

·         Bir de onu karşımda görmeyeyim mi! (Şaşırma, hayret anlamı katar.)

Fiile Gelen Ek-Fiil: Ek fiilerin iki ana görevi vardır. Birincisi isim soylu kelimelere gelerek onların cümlede yüklem olmasını sağlar. İkinci görevi ise çekimli olan fiileri ikinci kez çekimlememizi sağlar. Şimdi çekimli fiil de nedir, sorunuzu duyar gibiyiz. Bir fiil haber ya da dilek kiplerinden birini almışsa ona çekimli fiil adını veririz. Örnek vermek gerekirse

·         Bugün okula git-ti-m. (Bu cümlede fiil “gittim” -ti ekini alarak görülen geçmiş zaman ile 1 kez çekimlenmiştir.)

Bu eylemleri bir kez daha çekimlersek fiilde ek fiil kullanmış oluruz.

·         Sınava çok çalış-mış--k. (Bu cümlede eylem “çalışmıştık” Oradaki -mış eki görülen geçmiş zaman ekidir. Bu bir haber kipidir. Bundan sonra -tı eki gelmiştir. Bu da fiile gelen ek-fiildir. Bir adı da vardır elbette. Hikâye birleşik zamanlı fiil. İkinci kez bir zaman eki getirdik ve bu da fiili iki kez çekimlememizi sağladı. En sondaki –k eki ise şahıs ekidir. Eylemi kimin yaptığını anlatır bize.)

NOT: Şahıs Ekleri Kip Eklerinden Sonra Gelir.

NOT: Fiile Gelen Ek Fiil, Haber ya da Dilek Kiplerinden Sonra Gelir.

·         Gel-iyor-muş, gel-di-y-se bunlar da diğer örnekler... Burada kullanılan “-muş ve –se “ ekleri yine fiile gelen ek fiildir.

 

 

 

 

 

 

 

TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ KONU ANLATIMLAR
SAYFASINA GERİ DÖNMEK İÇİN

>>>TIKLAYIN<<<


TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ TEST SORULARI, SORULAR
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<


TÜRKÇE DERSİ İLE İLGİLİ YAZILI SORULARI
SAYFASINI GÖRMEK İSTERSENİZ

>>>TIKLAYIN<<<

Yorumlar

.

1. **Yorum**
->Yorumu: Merhaba ben bahar.Sitenizi çok beğendim. Herşey dört dörtlük olmuş. Çok isime yaradığı için bu sitede emeği geçen herkese teşekkür ederim. Hoşçakalın.*****
->Yazan: bahar.

>>>YORUM YAZ<<<

Adınız:
Yorumunuz: