Klasik Türk Edebiyatı (Divan Edebiyatı) Dönemi ve Klasik Türk Edebiyatı Dönemi Özellikleri

Divan edebiyatı, Türk kültürünün İslam etkisiyle harmanlanarak ortaya çıkardığı bir edebî dönemdir. "Klasik Türk Edebiyatı" olarak da bilinen bu tarz, çeşitli adlarla anılsa da genellikle "Divan edebiyatı" terimiyle ifade edilir. Şairlerin eserlerini topladıkları Divanlar, bu edebiyatın belirgin özelliğidir.

Arap ve Fars kültürünün etkisiyle gelişen Divan edebiyatı, Kutadgu Bilig, Atabet'ül Hakayık gibi eserlerle Orta Asya'da 11. ve 12. yüzyıllarda kendini göstermiştir. Türklerin Anadolu'ya göçüyle birlikte bu edebiyat geleneği burada da devam etmiş ve zenginleşmiştir.

Divan edebiyatı, 11. yüzyıldan 1860'a kadar uzanan bir zaman diliminde yoğun bir şekilde ürün vermiştir. Şiir alanında özellikle önemli olan bu edebiyat, aynı zamanda nesir örnekleriyle de dikkat çekmiştir.

Divan Edebiyatı Özellikleri

1.      Divan edebiyatı, İslam kültürü ve Arap-Fars edebiyatı geleneğinin etkisiyle şekillenen bir edebiyat tarzıdır.

2.      Bu tarz genellikle medrese eğitimi almış, dil ve edebiyat konularında derin bilgi sahibi aydın kişiler tarafından oluşturulmuştur.

3.      Divan edebiyatı, ağırlıklı olarak şiir alanında gelişmiş olup özellikle saray çevresinde ve yüksek kültürel zümrelerde rağbet görmüştür.

4.      İslam kültürü, tasavvuf, İran ve Arap mitolojisi gibi konular Divan edebiyatının temel kaynaklarıdır.

5.      Şairler idealize edilmiş, soyut ve yüce olanı işlemişlerdir.

6.      Düz yazı (nesir) eserlerinin yanı sıra özellikle gazel, kaside, rubai gibi nazım şekilleri kullanılmıştır.

7.      Şiirlerde anlamın yanı sıra söyleyiş ve dilin sanatlı kullanımı ön plandadır.

8.      Divan edebiyatı şairleri, dilin güzelliklerini ve söz sanatlarını ustalıkla kullanmışlardır.

9.      Şiirler genellikle aşk, tabiat, sevgilinin güzellikleri gibi temaları işlerken kaderci bir dünya görüşü hâkimdir.

10. Dil olarak Osmanlı Türkçesi kullanılmış, Arapça-Farsça kelime ve tamlamalara sıkça yer verilmiştir.

11. Tuyuğ ve şarkı nazım biçimleri, Divan edebiyatına Türkler tarafından kazandırılan nazım şekilleridir.

12. Şairler mahlas (takma ad) kullanmışlar ve bunu da şiirin son beytinde belirtmişlerdir.

13. Nazım birimi, beyit ve bent tercih edilmiş; beyte göre az da olsa dörtlük de kullanılmıştır.

14. Divan edebiyatı şairleri şiirlerinde mazmunlar (kalıplaşmış söz) kullanmışlardır.

Divan Edebiyatı Dönemleri ve Sanatçıları

Divan edebiyatı dönemleri ve sanatçıları şöyledir:

Oluşum Dönemi (13. ve 14. Yüzyıl):

·        XIII. yüzyılın sonlarından XIV. yüzyıl sonlarına kadar süren bu dönemin önemli şairleri arasında Âşık Paşa (öl. 1333), Gülşehrî (öl. XIV.yy.), Şeyhoğlu Mustafa (öl. 1401?), Ahmedî (öl. 1413) ve Şeyhî (öl. 1431?) bulunmaktadır.

Birinci Klâsik Dönem (15 – 17. Yüzyıl):

·        XV. yüzyılın ilk yıllarından XVII. yüzyıl başlarına kadar devam eden bu dönemde, Ahmed Paşa (öl. 1496), Necatî (öl.1509) ve Zâtî (öl.1546) gibi şairlerle birlikte Türk edebiyatı kendi özgün eserlerini vermeye başlamıştır. Fuzulî, Bakî, Nev’î, Hayalî ve Taşlıcalı Yahya gibi şairler de bu dönemin önemli isimleridir.

İkinci Klâsik Dönem (17-19. Yüzyıl):

·        XVII. yüzyıl başlarından XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar süren bu dönemde Türk edebiyatı, İran edebiyatının etkisi altına girerek Sebk-i Hindî adı verilen bir edebî akımı benimsemiştir. Fehîmi Kadîm (öl. 1647), Nâ’ilî (öl. 1666), Nedîmi Kadîm (öl.1670), Nef’î (öl. 1635) ve Şeyh Gâlib (öl.1799) gibi şairler, bu dönemin önemli temsilcileridir.

Divan Edebiyatı Kaynakları Nelerdir?

Divan edebiyatı, İslam kaynaklarından beslenen ve özellikle başlangıçta Fars edebiyatını örnek alan bir edebiyat geleneğidir. İçerik yönünden çeşitlilik gösteren bu edebiyat türü, zengin bir kültürel mirasa dayanmaktadır. Divan edebiyatının kökenlerini ve özünü anlamak için bilinmesi gereken birçok eski kültür unsuruna değinmek gerekir.

Bu kültür kaynakları arasında öne çıkanlar şunlardır:

·        İslam inançları: Kuran ayetleri ve hadisler, Divan edebiyatının temelini oluşturan İslamî motiflerdir. İslam'ın değerleri, inançları ve prensipleri, Divan şairlerinin eserlerinde sıkça işlenen konular arasındadır.

·        İslamî bilimler: Tefsir, kelam ve fıkıh gibi İslamî ilimler, Divan edebiyatının anlam dünyasını derinleştiren unsurlardır. Şairler, bu ilimlerden esinlenerek eserlerinde derinlik kazandırırlar.

·        İslam tarihi: İslam'ın doğuşundan günümüze kadar olan tarihî olaylar ve dönemler, Divan edebiyatının tarihsel bağlamını şekillendirir. Şairler, İslam tarihinden ve kahramanlarından sıkça bahsederler.

·        Tasavvuf felsefesi ve terimleri: Divan edebiyatında sıkça karşılaşılan tasavvufî temalar ve kavramlar, şairlerin ruhsal bir derûnîlik kazanmasını sağlar. Aşk, ayrılık, ölüm gibi kavramlar tasavvufî bir anlatımla işlenir.

·        İran mitolojisi: Divan edebiyatında, İran mitolojisinden esinlenen pek çok tema ve hikâye bulunur. İran mitolojisinin kahramanları ve olayları, Divan şairlerinin eserlerinde yer alır.

·        Peygamberler ve dinî öyküler: İslam peygamberleri ve onların hayatları, Divan edebiyatında sıkça işlenen konulardandır. Peygamberlerin mucizeleri, öğütleri ve yaşamları şairlerin ilham kaynağı olmuştur.

·        Tarihî, efsanevî ve mitolojik unsurlar: Divan edebiyatı, tarihi olaylarla birlikte efsanevi ve mitolojik unsurları da içerir. Destanlar, efsaneler ve mitolojik figürler, şairlerin eserlerinde yer alır.

·        Çağın bilimleri: Divan edebiyatı döneminin bilimsel gelişmelerinden etkilenir. Matematik, astronomi, coğrafya gibi alanlardaki bilgiler şairlerin eserlerinde kendine yer bulur.

·        Türk tarihi ve kültürü: Divan edebiyatı, Türk tarihine ve kültürüne de önemli bir referans kaynağıdır. Türk mitolojisi, tarihi olaylar ve kültürel motifler, Divan şairlerinin eserlerinde izlerini bırakır.

·        Dönemin edebiyat anlayışı: Divan edebiyatı, dönemin edebiyat anlayışının yansımasıdır. Nazım birimi, vezin, kafiye gibi edebi unsurların kullanımı, Divan şiirinin özelliklerini belirler.

·        Arapça ve Farsça etkiler: Divan edebiyatında Arapça ve Farsça sözcükler, tamlamalar, deyimler ve atasözleri sıkça kullanılır. Bu dillerin edebî mirası, Divan şiirine zenginlik katmıştır.

Divan edebiyatını anlamak ve değerlendirmek için bu kültür kaynaklarına vâkıf olmak önemlidir. Şairlerin eserlerindeki derinlik ve anlamı kavramak, bu kültürel unsurları anlamakla mümkün olacaktır.

Divan Şiirinin Nazım Biçimleri

Divan edebiyatı, zengin nazım biçimleriyle doludur. Şairler, eserlerini genellikle belirli nazım biçimlerine göre şekillendirirler.

Beyitlerle kurulan nazım biçimleri arasında en bilinenler şunlardır:

·        Gazel

·        Kaside

·        Mesnevi

·        Müstezat

·        Kıt’a

Dörtlüklerle kurulan nazım biçimleri ise şunlardır:

·        Rubai

·        Tuyuğ

·        Murabba

·        Şarkı

Bentlerle kurulan nazım biçimleri ise şunlardır:

·        Musammat

·        Terkib-i Bent

·        Terci-i Bent

·        Tahmis

·        Muhammes

Divan edebiyatı, bu zengin nazım biçimleriyle şairlere geniş bir ifade alanı sunmuş ve farklı temaları işlemek için çeşitli yapıları kullanmalarını sağlamıştır.

Divan Şiirinde Kullanılan Söz Sanatları

Mecaza Dayalı Söz Sanatları

·        Mecaz

·        Mecaz-ı Mürsel (Ad Aktarması)

·        Teşbih (Benzetme)

·        İstiare (Eğretileme)

·        Teşhis (Kişileştirme)

·        İntak (Konuşturma)

·        Kinaye (Değinmece)

·        Tariz (Dokundurma, İğneleme)

Anlama Dayalı Söz Sanatları

·        Hüsn-i Talil (Güzel Nedene Bağlama)

·        Tecâhül-i Ârif (Bilip de bilmezlikten gelme)

·        Tenasüp (Uygunluk)

·        Leff ü Neşr

·        Mübalağa (Abartma)

·        Tezat (Karşıtlık)

·        Tekrir (Yineleme)

·        Telmih (Hatırlatma)

·        Tevriye

·        İstifham (Soru Sorma)

·        İrsâl-i Mesel

·        Rücû

·        Terdîd

·        İktibas

·        Îham